Αγαπητή συγγραφέας/αγαπητέ συγγραφέα, μόλις γράψατε μια ιστορία σε μια γλώσσα της επιλογής σας. Πιθανώς στη γλώσσα στην οποία ζείτε. Και τώρα πρόκειται να μεταφραστεί σε μια διαφορετική γλώσσα – μια γλώσσα που ίσως να έχει ελάχιστα κοινά με τη δική σας, που ίσως να διαφέρει εντελώς ως προς την προέλευση, τη σύνταξη, τον τόνο, μέχρι και τη δομή της.
Κι έπειτα είναι ο αναγνώστης/η αναγνώστρια του μεταφρασμένου διηγήματος, πιθανώς από ένα διαφορετικό μέρος του κόσμου, που δεν έχει πρόσβαση στη γνώση και τα πολιτισμικά σημεία και σύμβολα που θεωρείτε δεδομένα στους ομόγλωσσους αναγνώστες και αναγνώστριές σας. Όσο προσεκτικά κι αν μεταφραστούν οι λέξεις και οι φράσεις από τη γλώσσα σας σε αυτή τη νέα γλώσσα, αναρωτιέστε αν στο μεταφρασμένο διήγημα θα μεταφερθούν και τα έμμεσα στοιχεία. Δεν είναι ασυνήθιστο αυτό να προκαλεί κάποιο άγχος.
Ως μεταφραστής, αφουγκράζομαι την ανησυχία σας. Έχω κι εγώ τις δικές μου ανησυχίες. Όταν, για παράδειγμα, μεταφράζω ένα διήγημα από τα Μπενγκάλι στα αγγλικά, με διακατέχει το άγχος. Θα μπορέσω να μεταφέρω όλα όσα λέει αυτό το διήγημα -που είναι γραμμένo σε μια γλώσσα που όχι μόνο διαβάζω και γράφω αλλά και στην οποία ζω- στη γλώσσα στην οποία το μεταφράζω; Κι έπειτα τι γίνεται με τα αγγλικά που θα χρησιμοποιήσω, που είναι με κάποιον μοναδικό τρόπο δικά μου αλλά ίσως να μην είναι τα αγγλικά με τα οποία είναι εξοικειωμένοι/ες οι αναγνώστες/ριες του μεταφρασμένου διηγήματος;
Το να βρεις τα αντίστοιχα λέξεων και φράσεων είναι το μικρότερο από τα προβλήματα που συναντάς μεταφράζοντας. Βέβαια, μερικές φορές η γλώσσα στην οποία μεταφράζω δεν έχει ακριβή αντίστοιχα, το νόημα όμως μπορεί πάντα να μεταδοθεί αναλύοντας τη λέξη ή τη φράση και μεταφέροντας μέρος του συγκείμενου εκεί που χρειάζεται. Η «κρυφή επεξήγηση» όπως συχνά ονομάζεται, υφαίνει αυτές τις εξηγήσεις μέσα στο κείμενο διατηρώντας τον τόνο και χωρίς να τις κάνει να μοιάζουν με υποσημειώσεις.
Ορισμένοι μεταφραστές και ορισμένες μεταφράστριες αφήνουν αυτές τις συγκεκριμένες λέξεις και φράσεις αμετάφραστες για να δείξουν στον αναγνώστη ή την αναγνώστρια ότι πρόκειται για λέξεις που αντιπροσωπεύουν πράγματα έξω από το πεδίο της εμπειρίας και της γνώσης στη νέα γλώσσα του διηγήματος. Το ζητούμενο, ωστόσο, είναι η απόσταση που δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο μεταξύ του αναγνώστη και μιας άγνωστης έννοιας να μην αλλοιώνει την εμπειρία της ανάγνωσης.
Το πρώτο πράγμα στο οποίο εστιάζω όταν μεταφράζω είναι η σχέση μεταξύ της αρχικής γλώσσας του διηγήματος και της τυπικής εκδοχής της γλώσσας αυτής – δηλαδή της εκδοχής αυτής που η πλειοψηφία διαβάζει και κατανοεί εύκολα. Μήπως το διήγημα κάνει μια διαφορετική χρήση της γλώσσας; Μήπως η γλώσσα του είναι πειραματική; Προσπαθεί, μήπως, να κάνει κάτι καινοτόμο; Έχει μήπως ένα ασυνήθιστο ύφος; Προσπαθώ να διασφαλίσω ότι η γλώσσα που χρησιμοποιώ στη μετάφρασή μου διατηρεί την ίδια σχέση με την τυπική εκδοχή της. Η αλλοίωση της σχέσης αυτής θα είχε ως αποτέλεσμα σημαντικές απώλειες για το διήγημα.
Έπειτα ρωτώ: ποια είναι η αναγνωστική εμπειρία του πρωτότυπου; Πρόκειται για ένα διήγημα μέσα από το οποίο μπορούμε σαν αναγνώστριες/ες να πλοηγηθούμε γρήγορα και με ευκολία; Ή μήπως το κείμενο μας κάνει σκόπιμα να σταματάμε για να σκεφτούμε αυτό που διαβάζουμε; Το εγχείρημα μου είναι να αναπαράγω, στο μέγιστο των δυνατοτήτων μου, την ίδια εμπειρία.
Τέλος, τίθεται το ερώτημα του πώς ο ίδιος ο μεταφραστής ή η ίδια η μεταφράστρια διαβάζει το διήγημα πριν το μεταφέρει σε μια νέα γλώσσα. Πρόκειται για ένα δύσκολο ερώτημα. Η δική μου πρακτική όταν διαβάζω ένα διήγημα είναι να μην το διαβάζω με έναν μόνο τρόπο. Έτσι και στις μεταφράσεις μου αποσκοπώ το μεταφρασμένο διήγημα να μπορεί να διαβαστεί με όλους τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να διαβαστεί το πρωτότυπο. Το ζητούμενο εδώ δεν είναι να περιορίσω τις επιλογές, αλλά να τις διατηρήσω ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμα και να τις διευρύνω.
Για μένα, είναι σημαντικό η μετάφραση να μη δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι η ιστορία γεννήθηκε στη γλώσσα της μετάφρασης. Ωστόσο, δεν στρεβλώνω σκόπιμα τη χρήση της αγγλικής γλώσσας για να υπενθυμίσω το γεγονός αυτό στην αναγνώστρια ή τον αναγνώστη. Η αλήθεια είναι ότι η πρωτότυπη γλώσσα λειτουργεί με ένα διαφορετικό σύνολο από νότες που η/ο συγγραφέας χρησιμοποιεί για να συνθέσει ένα έργο, έτσι όπως συνθέτει κανείς ένα κομμάτι μουσικής. Η μετάφραση είναι σαν να παίζεις τις ίδιες εκείνες νότες αλλά σε ένα διαφορετικό όργανο. Επομένως, μεταφράζοντας ακολουθώ τις προδιαγραφές αυτού του νέου οργάνου παρά να προσπαθώ να κάνω το κομμάτι να ακούγεται ακριβώς όπως το πρωτότυπο.
Συνοψίζοντας, το διήγημά σας, αγαπητέ συγγραφέα/αγαπητή συγγραφέας, δεν υπάρχει μόνο μέσα στις έννοιες των λέξεών του όπως θα τις βρεις σε ένα λεξικό – είναι το σύνολο όλων αυτών των άλλων στοιχείων που το κάνουν αυτό που είναι. Και ενώ η μεταφρασμένη εκδοχή του δε θα είναι ποτέ ίδια με αυτήν που γράψατε, έστω και μόνο επειδή η νέα γλώσσα έχει τον δικό της τρόπο λειτουργίας, θα του δώσει μια νέα ζωή που μπορεί να είναι εξίσου πλούσια με αυτήν που του δώσατε εσείς. Εμπιστευτείτε την μεταφράστρια/τον μεταφραστή σας.
Μετάφραση: Λίνα Πρωτοπαπά
Το Βραβείο Διηγήματος της Κοινοπολιτείας είναι ανοιχτό για υποβολές μέχρι την 1η Νοεμβρίου 2025. Ο διαγωνισμός δέχεται συμμετοχές στα ελληνικά. Μπορείτε να υποβάλετε το διήγημα σας δωρεάν εδώ.
